Yazı Dizisi 1 | Türkiye’de Yabancıların Çalışma Şartlarına Genel Bakış ve Çalıştırma Şartları

Türk vatandaşı olmayan kişilerin (“Yabancılar”) Türkiye’de çalışmaları, resmi çalışma iznine tabidir. Yabancıların çalışma izni başvuruları bizzat kendileri tarafından yurtiçinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (“Bakanlık”) ya da yurtdışında büyükelçilik veya başkonsolosluk vasıtasıyla yapılabileceği gibi ayrıca işveren tarafından da yine Bakanlık nezdinde yapılabilmektedir. Bu yazı dizimizde yabancıların hangi şartlarda Türkiye’de çalışabilecekleri, Türkiye’deki sosyal güvenlik ve ücret hakları, sağlık hizmetlerinden yararlanabilme şartları, emeklilik ve iş akdinin sona ermesiyle tazminat ve diğer haklarına ilişkin konular hakkında bilgilere Bakanlık istatistikleri ve uygulamadan örneklerle birlikte yer verilecektir.

Ülkemizde yabancıların çalışma izinleri ve bunun yasal zemini, temel olarak 6735 Sayılı Uluslararası İşgücü Kanunu ve bağlantılı mevzuat hükümlerine dayanmaktadır. Bu kanun kapsamında yabancıların Türkiye’deki çalışmaları Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı iznine tabi olduğu gibi, çalışma yapacak yabancının sosyal durumu itibarıyla farklı statüde çalışma izin türleri de düzenlenmiştir. Buna göre;

• Süreli Çalışma İzni: Bakanlıkça çalışma izin başvurusu olumlu sonuçlanan yabancıya, belirli bir iş yerinde veya bu işverenin aynı işkolundaki işyerlerinde belirli bir işte çalışmak şartıyla en çok 1 yıl olmak üzere çalışma izni verilir. Aynı işveren için çalışma izni, süre uzatma başvurusu yapılıp ilk seferde 2 yıl bir sonraki başvuruda ise 3 yıl olmak üzere bu süre uzatılabilecektir.

• Süresiz Çalışma İzni: Türkiye’de en az 8 yıl yasal çalışma izni olan veya uzun dönem ikamet izni bulunan yabancılar süresiz çalışma iznine başvurabileceklerdir. Başvurunun olumlu sonuçlanması halinde, süresiz çalışma izni olan yabancılar Türk vatandaşlarına tanınan birçok haktan yararlanırlar. Ancak seçme seçilme, kamu görevine girme hakkı ile askerlik yükümlülüğü bu kişiler için geçerli olmayacaktır.

• Bağımsız Çalışma İzni: Bağımsız çalışma izni yabancıya Türkiye’de kendi nam ve hesabına çalışma izni sağlamaktadır. Yabancının; eğitim düzeyi, mesleki bilgi birikimi, yabancı şirket ortağı ise sermaye payı, Türkiye’deki faaliyetlerinin ekonomik ve istihdama yönelik etkileri, bilim ve teknolojiye yönelik katkıları, Uluslararası İşgücü Politikası Danışma Kurulu önerileri doğrultusunda Bakanlıkça belirlenecek diğer ölçütlerle değerlendirilerek süreli olarak bağımsız çalışma izni de verilebilecektir.

• Turkuaz Kart: Akademik alanda uluslararası kabul görmüş çalışmaları bulunanlar ile bilim, sanayi ve teknolojide ülkemiz bakımından stratejik kabul edilen bir alanda öne çıkmış olanlar ya da ihracat, istihdam veya yatırım kapasitesi olarak ulusal ekonomiye önemli katkı sağlayan ya da sağlaması öngörülenler nitelikli yabancı olarak değerlendirilir. Uluslararası İşgücü Politikası Danışma Kurulu önerileri ve Bakanlıkça belirlenen usul ve esaslara göre başvurusu uygun görülen yabancılara Turkuaz Kart verilir. Turkuaz kart sahibi yabancılar süresiz çalışma iznin sağladığı haklardan yararlanabileceklerdir.

Yabancıların Türkiye’de çalışabilmesi yukarıda belirttiğimiz izin başvurularından en az birinin olumlu sonuçlanmasına bağlıdır. Ancak yine belirtmemiz gerekir ki yabancının tüm şartları taşıması çalışma izin başvurusunun mutlaka olumlu sonuçlanacağı anlamına da gelmemektedir.

Bunlarla birlikte, her ne kadar yabancılar çalışma izni alarak ülkemizde farklı iş kollarında çalışma yapabileceklerse de kanun koyucu bazı meslekler ve iş kolları için yabancıların o işi yapmasını yasaklamıştır. Örneğin; Diş hekimliği, eczacılık, veterinerlik, özel hastanelerde müdürlük, noterlik, avukatlık, özel güvenlik görevlisi, Türk kara suları dahilinde kaptanlık, tayfalık vb. gümrük müşavirliği ve turist rehberliği, gibi meslekler ilgili özel kanunları uyarınca yalnızca Türk vatandaşları tarafından yapılabilecek meslekler olarak düzenlenmiştir.

Buna karşın hem uluslararası işgücünün şirketlerin faaliyetlerine olumlu etkisi hem de çalışanların yurtdışında çalışma tercihleri nedeniyle her yıl artan bir ivmeyle ülkemizde yabancı çalışan faaliyetleri görülmektedir. Nitekim Bakanlığın 2020 yılında yayımlanan istatistik raporu verilerinde, yıllara göre yabancılara verilen çalışma izni sayılarına bakıldığında önemli bir artış göze çarpmaktadır. Buna göre;

• 2011 yılında 17466 yabancı işçi
• 2013 yılında 45823 yabancı işçi
• 2015 yılında 64521 yabancı işçi
• 2017 yılında 87182 yabancı işçi
• 2020 yılında 123574 yabancı işçi çalışma izni almıştır.

Yine Bakanlığın 2020 yılında yayımladığı istatistik raporunda, ekonomik faaliyetlere ve izin türlerine göre düzenlenen verilere bakıldığında yabancı işçilerin aşağıdaki sektörlerde daha fazla tercih edildiği söylenebilecektir. Öyle ki 2020 yılında;

• Toptan Ticaret Sektörü için         9476 yabancı işçi
• Perakende Ticaret Sektörü için  4640 yabancı işçi
• Giyim Eşyalarının İmalatı için      8158 yabancı işçi
• Konaklama Sektörü için                6915 yabancı işçi
• Yiyecek İçerek Sektörü için          3057 yabancı işçi
• Eğitim Sektörü için                         4273 yabancı işçi
• İdari Danışmanlık Faaliyetleri için 1205 yabancı işçi

Bakanlığa yapılan müracaat sonunda çalışma izni almışlardır. Bakanlık tarafından 2020 yılında yayımlanan istatistik raporunun tamamına buradan ulaşabilirsiniz.  

Dünya ekonomisindeki önemli gelişmeler ile ülkemizdeki yansımaları ve göç politikaları gibi etkenler nedeniyle yabancıların çalışma izin prosedürleri ve şartları giderek ön plana çıkmıştır. Ülkemizde Bakanlık ve diğer ilgili kurumların yaptıkları çalışmalar ile çalışma izin başvurularının değerlendirilmesine yönelik objektif kriterler oluşturulmuş ve bu kriterler başvurularda bir yol gösterici olmuştur. Çalışma izni değerlendirme kriterleri olarak adlandırılan bu kriterler yabancı işçi veya işveren için uyulması zorunlu düzenlemeleri ortaya koymaktadır. Örneğin;

• Yabancının çalışma izni talep ettiği işyerinde en az 5 Türk vatandaşının istihdamı zorunludur. İzin isteyen yabancı şirket ortağı ise, bu şart izin verilecek 1 yıllık çalışma süresinin son 6 ayında aranacaktır. Aynı işyerinde birden fazla yabancı için çalışma izni müracaatı halinde ise her bir yabancı için ayrı ayrı 5 Türk vatandaşının istihdamı şarttır.
• Çalışma iznine başvuran yabancının şirket ortağı olması halinde, ilgili şirkette sermaye payının 40 bin TL ‘den az olmamak üzere en az %20 olması gerekmektedir.
• İşveren tarafından yabancıya ödenecek ücret, yabancının görev ve yetkinliği ile bağdaşır seviyede olmalıdır.

Yukarıda belirttiğimiz kriterlerin yanında birtakım diğer kriterler ile Bakanlık, çalışma izin müracaatlarında objektif değerlendirme kriterlerini ortaya koymuştur. Ancak değerlendirmeler yalnızca bu kriterler ile sınırlı olmayıp, bu kriterlere uyan yabancının çalışma izni başvurusunun muhakkak olumlu yanıtlanacağı anlamına gelmemektedir. Bakanlıkça belirlenen ücret tarifeleri ve çalışma izni değerlendirme kriterlerinin tümüne buradan ulaşabilirsiniz.

Yazı dizimizin bu ilk bölümünde genel olarak yabancıların çalışma şartları ve çalışma izinlerine yönelik bilgiler verilmiş, genel çerçeve çizilmiştir. Bir sonraki yazımızda ise ayrıntılı olarak çalışma izin başvuruları sürecine yönelik bilgiler verilecek, ayrıca geçici görevlendirme ile çalışan yabancıların durumu incelenecektir. Yabancı işçi-işveren ilişkilerine yönelik ayrıntılı bilgilere ulaşmak için yazı dizimizi takip edebilirsiniz.