VARDİYA USULÜ ÇALIŞMALARA İLİŞKİN GENEL VE ÖZEL ESASLAR

Giriş

Teknolojik gelişmeler, rekabetçi ekonomik düzen ve işin gereğinden kaynaklanan bazı hallerde, işyerlerinde 24 saat kesintisiz çalışma yapılması zorunludur. Yirmi dört saat çalışmayı gerektiren bu düzen, zorunlu olarak vardiyalı çalışma sistemlerini gündeme getirmiştir. Bu hukuki bilgi notunda, vardiyalı çalışma sisteminin (Postalar halinde çalışma) esasları, bu esaslara uyulmaması halinde doğacak riskleri ve karşılaşılabilecek idari para cezaları incelenecektir. 

Normal çalışma kavramı ve şartları, İş Kanunu’nun 63’üncü maddesinde ve 06.04.2004 tarih ve 25424 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nde düzenlenmiştir. Bunun yanında, yeni bir düzenleme olarak denkleştirme esası da getirilmiştir.

İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 3. maddesi çalışma süresini, “işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süreler” olarak tanımlamıştır. 4857 sayılı İş Kanunu’nun 66. maddesinde yazılı süreler de çalışma süresinden sayılır. 4857 sayılı İş Kanunu’nun 66. maddesi;

• Madenlerde, taşocaklarında yahut her ne şekilde olursa olsun yer altında veya su altında çalışılacak işlerde işçilerin kuyulara, dehlizlere veya asıl çalışma yerlerine inmeleri veya girmeleri ve bu yerlerden çıkmaları için gereken sürelerin,
• İşçilerin işveren tarafından işyerlerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere gönderilmeleri halinde yolda geçen sürelerin,
• İşçinin işinde ve her an iş görmeye hazır bir halde bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın ve çıkacak işi bekleyerek boş geçirdiği sürelerin,
• İşçinin işveren tarafından başka bir yere gönderilmesi veya işveren evinde veya bürosunda yahut işverenle ilgili herhangi bir yerde meşgul edilmesi suretiyle asıl işini yapmaksızın geçirdiği sürelerin,
• Çocuk emziren kadın işçilerin çocuklarına süt vermeleri için belirtilecek sürelerin,
• Demiryolları, karayolları ve köprülerin yapılması, korunması ya da onarım ve tadili gibi, işçilerin yerleşim yerlerinden uzak bir mesafede bulunan işyerlerine hep birlikte getirilip götürülmeleri gereken her türlü işlerde bunların toplu ve düzenli bir şekilde götürülüp getirilmeleri esnasında geçen sürelerin,

Çalışma süresinden sayılacağını belirtmiştir.

 Çalışma süresine, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 68. maddesinde düzenlenen “ara dinlenme süresi” dahil değildir. Dinlenmeler, bir işyerinde işçilere aynı veya değişik saatlerde kullandırılabilir. Ara dinlenme süreleri; 4 saatten kısa süreli işlerde 15 dakika, 4 saatten fazla ancak 7.5 saatten kısa işlerde 30 dakika, 7.5 saatten fazla süreli işlerde ise 1 saattir. Ancak bu süreler, iklim, mevsim, o yerdeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak sözleşmeler ile aralı olarak kullandırılabilir.  

4857 sayılı İş Kanunu’nun 63. maddesi, çalışma süresini düzenlemektedir. Bu madde uyarınca, “Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırk beş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz.”

1. Bu anlatımlara göre; eğer işyerinde haftanın 6 günü tam gün olarak çalıştırılıyorsa günlük çalışma süresi 7,5 saat; haftanın 5 günü tam gün çalışılıyorsa günlük çalışma süresi 9 saat olarak bulunacaktır. Eğer Cumartesi günü 5 saat çalıştırılıyorsa, bu durumda, öncelikle 45 saatten 5 saat çıkarılacak, kalan beşe bölünerek günlük çalışma süresi 8 saat olarak hesaplanacaktır.

Günlük çalışma sürelerinin yukarıda sayılan yasal düzenlemelere uygun olarak tespit edilmesi sonrasında, belirlenmiş olan çalışma ve dinlenme saatlerinin işçilere duyurulması gerekmektedir. 4857 sayılı İş Kanunu’nun 67. ve İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 8. maddesine göre, günlük çalışmanın başlama ve bitiş saatleri ile dinlenme saatlerinin işyerlerinde işçilere uygun araçlarla duyurulması gerekmektedir. Uygulamada bu duyuru, işyerlerinde işçilerin rahatça görebilecekleri yere ilanın asılması suretiyle yapılmaktadır.

Yapılan işin niteliğine göre, işin başlama ve bitiş saatleri işçiler için farklı şekilde de düzenlenebilir. Bu durumda, eğer işyerinde farklı gruplara farklı şekilde çalışma ve dinlenme verilecekse bu farklılıkların ayrıntılarıyla gösterilmesi gerekmektedir.

İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 9. Maddesine göre, “işverenlerin, işçilerin çalışma sürelerini uygun araçlarla belgelemesi” gerekmektedir. Bu belgeleme işlemi, puantaj tutulmasıyla veya işyeri girişine konacak ve işçilerin işe giriş-çıkış saatlerini gösterecek bir makineye kart basılmasıyla olabilmektedir.

Vardiyalı Çalışma Sisteminin Esasları

Vardiya usulü çalışma, mevzuatta, postalar halinde çalışma olarak adlandırılmaktadır. 24 saat kesintisiz iş yapan işyerlerinde, bir çalışanın 24 saat çalışması düşünülemeyeceğinden bu işyerlerinde vardiya usulü çalışmanın uygulanma zorunluluğu gündeme gelmiştir. 24 saatlik çalışmanın kaç vardiyaya bölüneceğine dair karar; işverenin maliyetlerini etkileyeceğinden, işyerinde kaç vardiya çalışılması gerektiği görünürde işverene ait bir karar gibi gözükse dahi, 4857 sayılı İş Kanunu, Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Bazı Özel ve Usul Kurallar Hakkında Yönetmelik ve ilgili mevzuat tarafından bu uygulamaya dair esaslar düzenlenmiştir.

Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Bazı Özel ve Usul Kurallar Hakkında Yönetmelikte vardiya usulü çalışmalara ilişkin aşağıda belirtilen usul ve esaslara uyulması gerektiği belirtilmiştir:

• İşveren ya da işveren vekilleri, posta sayısı ile her postanın işe başlama ve bitirme saatlerini, postalar halinde çalıştırdıkları işçilerin ad ve soyadlarını, ara dinlenmelerini, hafta tatillerini ve bunlara ilişkin değişiklikleri düzenleyerek işyerinde işçilerin kolayca görüp okuyabilecekleri şekilde ilan etmekle yükümlüdür.
• Nitelikleri dolayısıyla sürekli çalıştıkları için durmaksızın birbiri ardına postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde posta sayısı 24 saatlik süre içinde en az üç işçi postası çalıştırılacak şekilde düzenlenecektir. Yukarıda belirtilen halin dışında kalan ve işçi postaları ile yürütülen diğer işlerde 24 saatlik süre içinde çalıştırılacak işçi postaları sayısı, her bir işçi postasının çalışma süresi 4857 sayılı İş Kanunu’nun 63 üncü maddesinin üçüncü fıkrasında öngörülen İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nde belirtilen günlük çalışma süresini aşmayacak şekilde düzenlenecektir.
• Bir işçi postasıyla yürütülen işlerde, ikili ya da daha çok posta usulünün uygulanması, işçi postaları çalıştırılarak yürütülen bir işin posta sayısının arttırılması ya da üç posta halinde çalışan işyerlerinde günlük çalışma süresinin 7.5 saatin altında tespiti sonucunda çalışma sürelerindeki azalma nedeniyle işçilerin ücretlerinde, her ne şekilde olursa olsun, indirime gidilemez.
• Postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, işçilerin gece postalarında 7.5 saatten çok çalıştırılmaları yasaktır. Çalışma süresinin yarısından çoğu gece dönemine rastlayan bir postanın çalışması, gece çalışması sayılır. Ancak, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 69/3 maddesi uyarınca; turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması şartıyla yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir.
• İşçi postaları çalıştırılarak yürütülen işlerde, postalar, en fazla 1 iş haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen 2 nci iş haftasında gündüz çalıştırılmaları suretiyle ve postalar birbirlerinin yerlerini alacak şekilde düzenlenir. Zorunluluk olmadıkça işçi postaları değiştirilemez. Ancak gece çalışması nedeniyle sağlığının bozulduğunu raporla belgeleyen işçiye işveren, olanakların elverdiği ölçüde gündüz postasında durumuna uygun bir iş verir. İşin niteliği ve yürütümü, iş sağlığı ve güvenliği göz önünde tutularak, gece ve gündüz postalarında iki haftalık nöbetleşme esası da uygulanabilir.
• Posta değişiminde işçiler, sürekli olarak en az 11 saat dinlendirilmeden çalıştırılamaz. Bu hüküm postaları değiştirilen işçilere de uygulanır.
• Postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, işçilere 4857 sayılı İş Kanunu’nun 68. maddesindeki esaslar uyarınca ara dinlenmesi verilir.
• Postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, işçilere, haftanın bir günü 24 saatten az olmamak üzere ve nöbetleşme yoluyla hafta tatili verilmesi zorunludur.
• İşveren veya işveren vekilleri, postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, her postada çalışan işçilerin ad ve soyadlarını kapsayan listeler ile bu işçiler için işe başlamadan önce alınan periyodik sağlık raporlarının bir nüshasını ilgili Bölge Müdürlüğü’ne vermekle yükümlüdür.  

Yukarıda yer alan madde hükümleri uyarınca işçi postalarının belirlenmesinden sonra, postalar halinde çalışacak olan işçiler hakkında bir takım özel düzenlemelerin dikkate alınması gerekmektedir:

• Öncelikle dikkat edilmesi gereken durum; postaların sıraya konmasıdır. İşyerinde üç vardiya halinde çalışılması durumunda işçi ilk hafta birinci, takip eden hafta ikinci ve son hafta da üçüncü vardiyada çalıştırılacaktır.
• Gece dönemine denk düşen 20:00-06:00 saatleri arasındaki işçi postalarında, 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçiler çalıştırılmamalıdır.
• Kadın işçilerin gece postalarında çalıştırılabilmeleri için, bu işçiler için, çalışmalarına engel bir durumun olmadığına dair işyeri hekiminden sağlık raporu alınması ve kontrol muayenelerinin işyeri hekimince uygun görülecek düzenli aralıklarla tekrarlanması gerekmektedir.
• İşverenler, belediye sınırları dışındaki işyerleri veya belediye sınırları içinde olmakla birlikte, posta değişim saatlerinde alışılmış araçlarla gidip gelme zorluğu bulunan işyerlerine gece postalarında çalışacak olan kadın işçileri, sağlayacakları uygun araçlarla ikametgahlarına en yakın merkezden işyerine götürüp getirmekle yükümlü kılınmışlardır.
• Kadın işçinin eşinin postalar halinde işin yürütüldüğü aynı veya ayrı bir işyerinde çalışması halinde, kadın işçinin isteği üzerine, gece çalıştırılması, eşinin çalıştığı gece postasına rastlamayacak şekilde düzenlenecektir. Eşler aynı işyerinde çalıştırılıyor ve aynı gece postasında çalışmak istiyor iseler, olanak ölçüsünde bu istek karşılanacaktır.
• Kadın işçinin gebe olması halinde durumun doktor raporuyla tespitinden itibaren doğuma kadar ve emziren kadın çalışanların ise doğum tarihinden başlamak üzere kendi mevzuatlarındaki hükümler saklı kalmak kaydıyla 1 yıl süre ile gece postalarında çalışmaları yasaklanmıştır. Emziren kadın için bu süre, anne veya çocuğun sağlığı açısından gerekli olduğunun işyerinde görevli işyeri hekimi raporuyla sabit olması halinde 6 ay daha uzatılacak ve bu çalışanların anılan sürelerdeki çalışmaları Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelik hükümleri dikkate alınarak gündüz postalarına rastlayacak şekilde düzenlenecektir.
• Gece postasında çalıştırılacak kadın işçilere ait isim listesi işyerinde saklanacak, istendiğinde iş müfettişlerine gösterilecektir.
• Kadın işçiler, her ne şekilde olursa olsun gece postasında 7.5 saatten fazla çalıştırılamazlar.

Vardiyalı Çalışma Türleri: İkili Vardiya & Üçlü Vardiya

Nitelikleri gereği sürekli çalıştıkları için durmaksızın birbiri ardına vardiyalar halinde işçi çalıştırılarak işletilen veya nöbetleşe işçi vardiyaları ile yapılan işlerde, 24 saatlik süre (bir günlük zaman dilimi) içinde en az üç işçi vardiyası çalıştırılacak şekilde düzenlenme yapılması gerekir, yani 24 saatlik süre zarfında en az üç vardiya uygulanması gerekir. Bu durumda örneğin bir vardiyada 3 işçi çalışıyorsa o işyerinde en az 9 işçi çalıştırılması gerekir. Bunun dışında kalan vardiyalı çalışmalarda da vardiya sayısı ve vardiya süresinin İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nde belirtilen günlük çalışma süresini aşmaması gerekir.

Söz konusu Yönetmelikte günlük çalışma süresinin her ne şekilde olursa olsun 11 saati aşamayacağı belirtilmiştir. Ayrıca haftalık 45 saati aşan çalışmaların fazla mesai kapsamına gireceği ve yılda 270 saatten fazla mesai yaptırılamayacağı unutulmamalıdır. Ayrıca, gece çalışmaları yönünden, haftalık 45 saat olan yasal çalışma sınırı aşılmamış olsa da günde 7.5 saati aşan çalışmalar için fazla çalışma ücreti ödenmelidir. Ancak, 4 Nisan 2015 tarihli 6645 sayılı İş Sağlığı Ve Güvenliği Kanunu İle Bazı Kanun Ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun'un 37. Maddesi ile İş Kanunu'nun gece çalışmasını düzenleyen 69. maddesi yeniden düzenlenmiştir. Maddenin yeni haline göre "İşçilerin gece çalışmaları yedi buçuk saati geçemez. “Ancak, turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması şartıyla yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir.” Fazla mesai yapacağına ilişkin işçilerden her yıl başında alınan yazılı onay gibi, 7.5 saatin üzerinde gece çalışması yaptırılacak işçilerden her yıl bu yazılı onayın alınması gerekmektedir.

• İkili vardiya halinde çalışma: İşyerinde gün boyu kesintisiz çalıma yapan ve ikili vardiya sistemi ile çalışmayı tercih eden işyerlerinde işçiler, ara dinlenmeler dahil 12 saat çalışmaktadır. Bu sistemde çalışan işçiler; haftada 1 gün hafta tatili kullanmaları halinde haftanın 6 günü fazla mesai yapmış olacaklardır. Fazla çalışma yapan işçiye her bir saatlik fazla çalışması için saatlik ücreti %50 arttırılarak ödeme yapılması gerektiğinden, iki vardiya usulü ile günde ara dinlenmeleri dahil 12 saat çalışan bir işyerinde, işçiler normal ücretleri dışında ayrıca fazla çalışma ücreti ödenecek, bu da işverenin maliyetlerini arttıracaktır.

• 24 saat çalışıp - 24 saat dinlenme esasına göre vardiyalı çalışma: Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nca da benimsenen Yargıtay’ın yerleşik uygula­masına göre, bir işçinin günde en fazla fiilen 14 saat çalışabileceğinin kabulü gere­kir. Bu durumda 24 saat çalışıp 24 saat dinlenme usulüyle yapılan çalışmalarda bir hafta 3 gün diğer hafta ise 4 gün çalışma yapılacağından, yukarıda bahsedilen 63 ün­cü madde hükmü gereğince, haftalık normal çalışma süresi dolmamış olsa dahi gün­lük 11 saati aşan çalışmalar fazla çalışma sayılması nedeniyle, bu çalışma sisteminde işçi ilk bir hafta (3×3=) 9 saat takip eden hatta ise (4×3=) 12 saat fazla çalışma yap­mış sayılmalıdır.

• 24 saat çalışıp - 48 saat dinlenme esasına göre vardiyalı çalışma: Yargıtay Hukuk Genel Kurulu kararına göre günde 24 saat çalışma düzeninde işçinin, fiili mesaisi 14 saat, ara dinlenme süresi ise 10 saat olarak kabul edilmektedir. Böyle olunca işçinin 24 saat çalıştığı ve 48 saat dinlendiği çalışma döneminde fiilen çalışılan günlerde 14 saati mesaide geçmiş sayılmalı ve günlük çalışma sınırı olan 11 saati aşan 3’er saat için fazla çalışma hesabı yapılacaktır. Çalışma şeklinin 24 saat mesai 48 saat dinlenme şeklinde olduğu durumlarda, işçi birinci hafta 3 gün ikinci ve üçüncü haftalar 2 gün dördüncü hafta yine 3 gün çalışacağından, ilk hafta (3×3=) 9 saat, ikinci ve üçüncü haftalarda (2×3=) 6 sa­at, dördüncü hafta ise yine (3×3=) 9 saat fazla çalışmış sayılacaktır.

1475 sayılı önceki İş Yasasında günlük 11 saati aşan çalışmaların fazla çalışma sayılacağına ilişkin bir hüküm bulunmadığından, söz konusu Yasanın yürürlükte olduğu dönemde gerçekleşen, 24 saat çalışıp 48 saat dinlenme usulüyle yapılan çalışmalarda, haftalık 45 saatlik normal çalışma süresinden fazla çalışma yapılması mümkün olmadığından, işçinin fazla çalışma yaptığının kabulü mümkün değildir. Ancak değinilen Yasa döneminde gerçekleşen 24 saat mesai 24 saat dinlenme usulüyle yapılan çalışmalarda, 4 gün çalışılan haftalarda (4x14=) 56 saat çalışma yapılacağından, sadece bu haftalarda işçinin haftalık (56-45=) 11 saat fazla çalışma yaptığının kabulü gerekecektir.

• Üç vardiya usulü halinde çalışma: iki vardiyalı sisteme göre işçi çalıştıranlara oranla daha çok işçiye ihtiyacı olacaktır.  Bu durumda, istihdam edilmesi gereken işçi sayısı ve buna bağlı olarak personel, taşıma, yemek ve benzeri maliyetler artacaktır. Buna karşın, iki vardiya halinde ara dinlenmeleri dahil günde 12 saat çalışan bir işçinin veriminin, üç vardiya halinde ara dinlenmeleri dahil sekiz saat çalışan bir işçiye göre daha az olacağı yadsınamazdır. Ara dinlenmenin mahsubu ile üçlü vardiya sistemine göre çalışılan işyerlerinde kanuni kırk beş saatten çok çalışma yapılmamaktadır. Bu sebeple, üçlü vardiya halinde çalışan işyerlerinde çalışan işçiler, fazla mesai alacaklarının tahsili istemiyle dava ikame ederse Yerel Mahkeme bu taleplerin reddine karar verecek, işçinin fazla mesai yaptığına ilişkin tanık delilleri yeterli görülmeyecek ve yazılı delil ile ispat aranacaktır.

Vardiyalı Çalışma Sistemi Esaslarına Uyulmaması Hali: İdari Para Cezası

4857 sayılı İş Kanunu’nun 104. Maddesine göre; “Bu Kanun’un 63’üncü maddesinde ve bu maddede belirtilen yönetmelikte belirlenen çalışma sürelerine aykırı olarak işçilerini çalıştıran veya 68’inci maddesindeki ara dinlenmelerini bu maddeye göre uygulamayan veya işçileri 69’uncu maddeye aykırı olarak geceleri 7.5 saatten fazla çalıştıran, gece ve gündüz postalarını değiştirmeyen, 71’inci maddesi hükmüne ve bu maddenin son fıkrasında anılan yönetmelik hükümlerine aykırı hareket eden, 72’inci maddesi hükümlerine aykırı olarak bu maddede belirtilen yerlerde 18 yaşını doldurmamış erkek çocukları ve gençleri ve her yaştaki kadınları çalıştıran, 73’üncü maddesine aykırı olarak çocuk ve genç işçileri gece çalıştıran veya aynı maddede anılan yönetmelik hükümlerine aykırı hareket eden, 74’üncü maddesindeki hükme aykırı olarak doğumdan önceki ve sonraki sürelerde gebe veya doğum yapmış kadınları çalıştıran veya ücretsiz izin vermeyen, 75’inci maddesindeki işçi özlük dosyalarını düzenlemeyen, 76’ıncı maddesinde belirtilen yönetmelik hükümlerine uymayan işveren veya işveren vekiline 1.200,00 TL idari para cezası verilir. 64’üncü maddede öngörülen hükümlere aykırı davranan işveren veya işveren vekiline bu durumda olan her işçi için 220,00 TL idari para cezası verilir.”

Saygılarımızla,

Aksan Hukuk Bürosu - İş Hukuku Departmanı